Beenderen van hetzelfde lichaam

Genesis 2:23–24 “Toen zei de mens: Dit is nu been van mijn gebeente en vlees van mijn vlees! Deze zal vrouw genoemd worden, omdat zij uit de man genomen is. Daarom zal een man zijn vader en zijn moeder verlaten en zich hechten aan zijn vrouw, en zij zullen tot één vlees zijn.”

Vanaf het begin is het duidelijk: het huwelijk is geen cultureel idee, geen menselijk concept en zeker geen moderne uitvinding. Het komt voort uit het scheppingsverhaal zelf. Nog voordat er wetten waren, nog voordat er zonde bestond, nog voordat er naties of stammen gevormd waren — was er een man en een vrouw, samengevoegd door God zelf.

De tekst laat zien dat Adam niet zomaar overging tot de orde van de dag toen Eva aan hem werd voorgesteld. De woorden die hij sprak, wijzen op een directe erkenning. Hij herkende haar als een deel van hemzelf — vlees van zijn vlees, been van zijn gebeente. Geen object, geen hulpje, geen assistent — maar een verlengstuk van zijn eigen wezen.

Hoe lang Adam alleen was voordat Eva werd geschapen, is onbekend. Misschien dagen, misschien jaren, misschien decennia. De Bijbel geeft ons daarover geen uitsluitsel. Wat wel duidelijk is: zijn eenzaamheid was werkelijk. Omringd door dieren, zonder een gelijke, zonder menselijke interactie, zonder aanraking of erkenning van een ander mens.

Toen God haar naar hem toe bracht, moet de vreugde intens zijn geweest. Er zijn dingen die je niet hoeft te leren om ze te begrijpen. Adam wist wie zij was toen hij haar zag. En vanaf dat moment is de formule die God neerzette nooit meer veranderd: man, vrouw, huwelijk, eenheid, nageslacht.

Genesis 2:18 “Het is niet goed dat de mens alleen is; Ik zal een helper voor hem maken die bij hem past.”

Spreuken 18:22 “Wie een vrouw gevonden heeft, heeft iets goeds gevonden; hij heeft de gunst van de HEERE ontvangen.”

Het huwelijk is iets goeds. Het is niet slechts nuttig of aangenaam, het is door God zelf als goed verklaard. Dat blijkt niet alleen uit de instelling ervan in Genesis, maar ook uit het feit dat God het huwelijk later gebruikt als beeldspraak voor zijn relatie met Israël. Zelfs Jezus begon zijn openbare bediening op een bruiloft — zijn eerste wonder vond plaats tijdens dat verbondsmoment tussen twee mensen.

De conclusie is logisch. Als God het huwelijk liefheeft, dan staat daar tegenover dat Hij echtscheiding verafschuwt. Het verbreken van wat Hij zelf heeft samengebracht, druist in tegen de bedoeling die zichtbaar is vanaf de eerste hoofdstukken van de Bijbel.

Maleachi 2:13–16 “En dit is het tweede wat u doet: u bedekt het altaar van de HEERE met tranen, met geween en gezucht, omdat Hij Zich niet meer tot het offer wendt, en het niet welgevallig aanneemt uit uw hand. U zegt: Waarom? Omdat de HEERE getuige is geweest tussen u en de vrouw van uw jeugd, tegen wie u trouweloos gehandeld hebt, hoewel zij uw metgezellin is en de vrouw van uw verbond. Heeft Hij er niet één gemaakt, met geest in overvloed? En waarom die één? Hij zocht een goddelijk nageslacht. Wees dan op uw hoede voor uw geest, en handel niet trouweloos tegen de vrouw van uw jeugd. Want Ik haat echtscheiding, zegt de HEERE, de God van Israël.”

Toch is het precies op dit punt dat het ingewikkeld wordt. Want hoewel dit vers in veel vertalingen luidt als een directe uitspraak van God – “Ik haat echtscheiding” – blijkt bij nauwkeuriger lezing in de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst dat die vertaling niet zo eenduidig is als vaak wordt aangenomen. De precieze formulering is complexer, en vertalers hebben keuzes gemaakt die beïnvloed zijn door traditie en theologie.

Dit wil niet zeggen dat God echtscheiding goedkeurt. In de meeste gevallen is het zonder twijfel schadelijk. Voor het echtpaar zelf, maar nog meer voor de kinderen. En als er kinderen zijn, laat een scheiding littekens achter die generaties lang kunnen doorwerken.

De tragiek van echtscheiding is niet theoretisch. Het is praktisch. Het is zichtbaar. Het is voelbaar. Het is reëel. Het verscheurt gezinnen, verstoort opvoeding, verwondt vertrouwen en legt druk op grootouders, vrienden, kerkgemeenschappen en nieuwe relaties.

In een column van Ann Landers werd ooit een stuk geplaatst met als titel “De dag van een gescheiden moeder”. In reactie daarop schreef een gescheiden vader een tegenbrief, waarin hij zijn eigen dagelijkse realiteit beschreef. Zijn brief werd gepubliceerd. Wat volgde was een verslag van een typische dag — een relaas van eenzaamheid, van ingehouden verdriet, van financiële zorgen, van onzichtbaarheid. Het was niet theatraal, het was gewoon echt. Een opsomming van wat duizenden vaders elke dag meemaken na een echtscheiding.

Het ging over wakker worden in stilte, herinneringen aan gezinsgeluk dat nu verdwenen is, het eten van magnetronmaaltijden in een leeg huis, het zien van tv-reclames die onbedoeld pijn doen, het missen van telefoontjes die niet komen, en het uitstellen van emoties omdat er geen ruimte is om ze kwijt te kunnen.

En het verhaal eindigde niet met hoop of met herstel, maar met een vaststelling: de vaders die ‘zo’n leuke tijd hebben na hun scheiding’, bestaan alleen in fantasiewerelden. De realiteit is rauwer. Vaak tragischer. Soms zelfs dodelijk.

In sommige gevallen leidt de pijn van echtscheiding tot zelfdoding of geweld. Maar nog ernstiger dan de schade aan volwassenen is de schade aan kinderen.

Een studie onder 131 kinderen onder de dertien jaar die een echtscheiding meemaakten, toonde aan dat elk van hen een overweldigend verdriet ervoer. Er was geen uitzondering. Allemaal. Het meest dominante gegeven uit de studie was de intensiteit van hun rouw.

“Ze waren bedroefd, voorbij elk begrip.”

Soms verborgen kinderen dat onder een glimlach of teruggetrokken gedrag, maar het verdriet was universeel. En dat geldt niet alleen voor jonge kinderen. Het doorwerkt zich in tieners, volwassenen, en soms in hun eigen toekomstige huwelijken.

Mattheüs 18:6–7 “Maar wie één van deze kleinen die in Mij geloven doet struikelen, het zou beter voor hem zijn dat een molensteen om zijn hals gehangen en hij in de diepte van de zee verdronken werd. Wee de wereld vanwege de struikelblokken! Want het is onvermijdelijk dat er struikelblokken komen, maar wee de mens door wie het struikelblok komt.”

De diepte van de breuk

Ann Landers kreeg een reactie van een gescheiden vader op het stuk “De dag van een gescheiden moeder”. De brief die hij instuurde, werd gepubliceerd in haar column. Niet als sentiment, maar als realiteit. Geen gevecht, geen beschuldiging — enkel een verslag van de gewone dagen die niemand ziet.

Een typische dag in het leven van een gescheiden vader.

Zeven uur ’s ochtends. Hij wordt wakker. Alleen. Hij probeert de droom kwijt te raken die hij al tientallen keren heeft gehad. Het gaat over zijn kinderen, over tijden die niet meer terugkomen.

Om vijf over zeven poetst hij zijn tanden, neemt een douche, leest de krant met een glas sap en koffie, en luistert naar het nieuws. Hij hoopt dat een van de kinderen belt om even hallo te zeggen.

Half acht. Hij kleedt zich aan. Geen telefoontje. Hij stapt in zijn auto en zet de radio aan. Een liedje komt langs dat zijn dochter vroeger altijd wilde horen. Hij slikt de brok in zijn keel weg en schakelt over naar een andere zender.

Acht uur. Hij komt aan op zijn werk. In zijn post ligt een brief van zijn ex-vrouw. Ze dreigt naar de rechter te stappen als hij de alimentatie niet verhoogt. Hij heeft haar al eerder uitgelegd dat hij de ziekenhuisrekeningen van zijn moeder betaalt, maar het lijkt niet door te dringen.

Vijf uur. Hij verlaat het kantoor. Geen tussenstop bij de sportschool – dat kan hij zich niet veroorloven. In plaats daarvan trekt hij zijn hardloopkleding aan en gaat rennen. Hij kiest een andere route om niet langs de school van de kinderen te hoeven komen. Te veel herinneringen.

Half zeven. Hij maakt avondeten voor zichzelf: een portie diepvrieslasagne met een kant-en-klare salade van de supermarkt. Hij eet alleen, voor de tv.

Dan komt er een reclame voorbij van een ontbijtgranenmerk dat hem aan zijn zoon doet denken. Hij schakelt de televisie uit. De stilte valt weer terug in de kamer.

Zeven uur. De telefoon gaat. Een andere gescheiden vader vraagt of hij zin heeft om mee te gaan naar een film. Hij zegt dat hij al plannen heeft. De waarheid is: hij heeft geen geld voor een bioscoopkaartje.

Acht uur. Hij maakt de keuken schoon, zet de wasmachine aan, en gaat bij zijn moeder op bezoek. Ze is oud en ziek. Hij doet wat hij kan, maar het is niet genoeg. Ze vraagt of hij zondag de kinderen meeneemt. Hij zegt dat hij het zal doen.

Half tien. Thuis. Hij zet de tv weer aan. Een sitcom. Maar na een paar minuten zet hij die ook uit. Het is een ‘komische’ kijk op het leven van een gescheiden vader. Hij kan er niet om lachen.

Half elf. Hij speelt een cassettebandje af van de laatste verjaardag van zijn dochter. Hij kan het niet afluisteren. Hij vraagt zich af of de kinderen hem missen — zelfs maar de helft van hoeveel hij hen mist.

Kwart voor elf. Zijn zus belt. Ze vertelt dat ze zijn ex en haar nieuwe vriend op een feest heeft gezien. Ze waren dronken en belachelijk, zegt ze. Hij zegt niets terug.

Elf uur. Hij probeert een boek te lezen, maar zijn gedachten blijven afdwalen. Hij denkt aan zondag. Hoe hij de kinderen moet vermaken zonder geld.

Vijf over elf. Hij doet het licht uit. In bed blijft hij maar piekeren. Waar zijn al die andere vaders die zo’n geweldig vrij leven zouden hebben na de scheiding? Ze leven waarschijnlijk met Alice in Wonderland en de Tweezijdige Waarheid.

Het is tragisch. En dit is nog maar één voorbeeld. Er zijn duizenden zoals hij. En velen hebben het slechter. De pijn van een scheiding kan zó diep snijden dat het leidt tot zelfmoord of zelfs geweld. Maar misschien het meest verwoestende gevolg is wat het doet met kinderen.

Een studie naar de effecten van echtscheiding op kinderen onderzocht 131 kinderen onder de dertien jaar van wie de ouders gescheiden waren. De conclusie was onontkoombaar: de meest opvallende en constante factor was het extreme verdriet dat alle kinderen voelden na de scheiding.

“Ze waren bedroefd, voorbij elk begrip.”

Het maakte niet uit of ze jong of iets ouder waren, of ze jongens of meisjes waren. De conclusie was duidelijk. Ook als ze het niet openlijk lieten zien, was het verdriet diep en blijvend. Het werd soms verborgen onder een glimlach, soms onder stilzwijgen, maar het zat er.

Mattheüs 18:6–7 “Maar wie één van deze kleinen die in Mij geloven doet struikelen, het zou beter voor hem zijn dat een molensteen om zijn hals gehangen en hij in de diepte van de zee verdronken werd. Wee de wereld vanwege de struikelblokken! Want het is onvermijdelijk dat er struikelblokken komen, maar wee de mens door wie het struikelblok komt.”

Er hangt al meer dan een jaar een poster aan de muur van de spreker. Het beeld toont een enorme kudde schapen die allemaal dezelfde richting uit gaan. Duizenden. Ze marcheren, zonder twijfel, richting een klif — en vallen één voor één naar beneden, de afgrond in.

Maar aan de rand van die massa staat één schaap, de enige die zich omdraait, die zich tussen de anderen door wringt met de woorden: “Pardon, excuseer, ik ga de andere kant op.” Hij heeft gezien waar de massa eindigt, en weigert mee te vallen.

Pas recent heeft de spreker iets opgemerkt dat hij al die tijd gemist had. Op de rand van de afgrond, precies op het punt van vallen, staat een lam — het enige lam tussen de volwassen schapen. Het lam draait zijn kop om. Hij kijkt achterom, alsof hij zijn moeder aankijkt met een blik die zegt: “Ben je zeker dat dit goedkomt? Gaan we echt deze kant op?”

Een moment van twijfel. Een moment voor de val.

De breuk in gezinnen is niet alleen een breuk tussen man en vrouw. Het is een breuk die generaties raakt. Ouders geven patronen door aan hun kinderen, en de cyclus herhaalt zich.

Scheiding brengt vaak nieuwe scheidingen voort. Gescheiden ouders brengen kinderen voort die later ook scheiden, en zo verder. Hartzeer plant zich voort in de volgende generatie. Tenzij iemand ergens de cyclus doorbreekt.

De zonden van vaders — en moeders — worden doorgegeven, bewust of onbewust. En tenzij er een generatie opstaat die weigert om op dezelfde manier verder te gaan, zal de herhaling zich blijven voltrekken.

En dan zijn er nog de grootouders. Zij worden vaak vergeten in de balans van een echtscheiding. Maar ook zij zijn slachtoffers. In veel gevallen verliest een van de grootouders volledig het contact met de kleinkinderen. Een van de ouders hertrouwt, verhuist, en de nieuwe partner komt met nieuwe ‘grootouders’. De oude grootouders worden aan de kant geschoven, vaak met het excuus: “Dat is minder verwarrend voor de kinderen.”

De pijn zit diep. Aan alle kanten.

En de kleinkinderen? Die verliezen een van de belangrijkste relaties in hun leven, opgeofferd aan de gevolgen van de breuk.

Scheiding is bijna altijd een verlies. Voor bijna iedereen. Behalve voor de advocaten. In een cartoon knielen ouders neer bij hun zoontje. Ze zeggen: “Nu onze scheiding definitief is, blijkt dat alleen onze advocaat genoeg geld heeft om jou op te voeden.”

Het huwelijk moet niet lichtvaardig worden aangegaan. En men moet begrijpen dat, net als bij een lp, je het koopt voor de A-kant, maar je krijgt de B-kant er gratis bij. Alleen beseft men pas later dat de B-kant veel harder klinkt dan je dacht. En de echtscheiding? Die is het gat in het midden. Een gat dat vaak niet alleen tussen twee mensen valt, maar door harten heen boort.

Wat is het antwoord op echtscheiding? Het lijkt een ingewikkelde vraag te zijn. Maar het antwoord is eenvoudig.

Het antwoord op echtscheiding is: het huwelijk.

Genesis 2:21–24 “Toen liet God een diepe slaap op Adam vallen, en hij sliep. En Hij nam een van zijn ribben en sloot de plaats ervan toe met vlees. En God bouwde de rib die Hij uit Adam had genomen tot een vrouw en bracht haar bij de mens. En de mens zei: Dit is nu been van mijn gebeente en vlees van mijn vlees; deze zal vrouw genoemd worden, omdat zij uit de man genomen is. Daarom zal een man zijn vader en zijn moeder verlaten en zich hechten aan zijn vrouw, en zij zullen tot één vlees zijn.”

In het Hebreeuws wordt het woord dat hier met ‘hechten’ vertaald is, ook uitgelegd als ‘kleven’, ‘vastklampen’, ‘zich hechten’. In het Grieks, zoals gebruikt in Mattheüs 19 en Marcus 10, staat een woord dat letterlijk betekent: ‘lijmen’, ‘vasthouden’, ‘aan elkaar plakken’. Het impliceert duurzaamheid, toewijding, en een keuze om bij elkaar te blijven. Niet zolang het leuk is, niet zolang het goed voelt, maar zolang het bestaat.

Als ‘hechten’ alleen tijdens de goede tijden zou gelden, dan zouden veel huwelijken de huwelijksnacht niet eens overleven. Sommige huwelijken breken nog vóór het eind van de huwelijksreis. En dat is geen overdreven beeld. Het gebeurt.

Mensen zien het huwelijk als een gebeurtenis — de trouwdag. Maar het huwelijk is geen gebeurtenis. Het is een proces. Een verbond. Een toewijding. En dat wordt te vaak vergeten.

Deuteronomium 10:20 “De HEERE, uw God, zult u vrezen. Hem zult u dienen, Hem aanhangen en bij Zijn Naam zweren.”

Deuteronomium 11:22 “Want als u al deze geboden die ik u gebied nauwlettend in acht neemt om die te houden, de HEERE, uw God, liefhebt, in al Zijn wegen wandelt en Hem aanhangt…”

Hetzelfde woord — ‘aanhangen’, ‘hechten’, ‘zich vastklampen aan’ — wordt gebruikt voor de relatie tussen God en mens. God verlangt dat wij ons aan Hem hechten zoals echtgenoten zich aan elkaar moeten hechten. In trouw. In moeilijkheden. In vertrouwen.

Wet, waarheid en verwarring

Dat God wil dat echtparen zich aan elkaar hechten, staat buiten kijf. Net zoals Hij wil dat de mens zich hecht aan Hem. Maar die overtuiging roept de vraag opnieuw op: Haat God echtscheiding?

Waarschijnlijk wel, in de meeste gevallen. Maar dat is een aanname. Want de Schrift — de oorspronkelijke tekst, niet de vertalingen — zegt het nergens letterlijk op die manier.

En ja, je denkt waarschijnlijk: Natuurlijk zegt de Bijbel dat, je hebt het net zelf gelezen, Maleachi 2:16!

Maar het punt is: wat wij als Bijbel citeren, zijn vertalingen — en vertalingen kunnen fouten bevatten. De moderne vertalingen van Maleachi 2:16 zijn in veel gevallen beïnvloed door theologische voorkeuren. En als het gaat om echtscheiding, zijn de emoties zo sterk en de tradities zo diep geworteld, dat zelfs de vertalers niet vrij zijn van die invloeden.

Het gaat er hier niet om of we meningen hebben. Het gaat erom wat de tekst werkelijk zegt. En daarom is het belangrijk om, waar mogelijk, terug te gaan naar de oorspronkelijke Hebreeuwse en Griekse bronnen. Dat is geen geheimtaal voor geleerden — met de juiste hulpmiddelen is die kennis beschikbaar voor elke gelovige die bereid is de moeite te nemen.

De meeste mensen zeggen: Ik spreek geen Hebreeuws of Grieks. Maar dat is geen excuus meer. Er zijn lexicons, interlineaire bijbels, digitale bronnen — allemaal toegankelijk. We leven in een tijd waarin de originele betekenis van woorden binnen handbereik ligt. Het is dan ook onverantwoord om onze volledige overtuiging te baseren op een Engelse of Nederlandse vertaling, zonder te toetsen wat er écht staat.

Dat geldt niet alleen voor het onderwerp echtscheiding, maar voor elke leerstelling. Wat als je mening gevormd is door een fout in de vertaling? Wat als de Schrift iets zegt wat je nooit gehoord hebt omdat de versie die je las het anders verwoordde?

Een voorbeeld: het woord “doop”.

In het Grieks staat daar het woord baptizo, wat letterlijk “onderdompelen” betekent. Maar in plaats van dat woord te vertalen, kozen vertalers ervoor om het simpelweg te translitereren — dus klank voor klank over te nemen. Zo ontstond het woord baptism of doop, zonder uitleg van wat het werkelijk betekent.

En door die ene keuze is er tot op de dag van vandaag verwarring: wordt er gedoopt door besprenkeling, onderdompeling, gieten, droogsymboliek? Allemaal ontstaan uit een vertaalbeslissing die de werkelijke betekenis van het woord niet weergeeft.

Markus 16:15–16 “Ga heen in heel de wereld, predik het Evangelie aan alle schepselen. Wie gelooft en gedoopt is, zal zalig worden; maar wie niet gelooft, zal verdoemd worden.”

Als de vertaling getrouw was geweest, had er gestaan: wie gelooft en ondergedompeld is… — dat zou veel verwarring gescheeld hebben.

Wat voor doop geldt, geldt ook voor echtscheiding en hertrouwen. Ook daar zijn vertaalkeuzes gemaakt die invloed hebben gehad op leer en praktijk. In sommige gevallen uit onwetendheid, in andere gevallen misschien onder invloed van traditie of dogma. Maar het resultaat is hetzelfde: verwarring onder gelovigen over wat wel en niet toegestaan is.

Deze serie is geschreven om daar helderheid in te brengen. Niet om echtscheiding te promoten, maar om recht te doen aan wat de Bijbel werkelijk zegt. Want zolang er verwarring is, wordt het Woord misbruikt — tegen mensen die al gebroken zijn, die al worstelen, die niet geholpen worden met een zwart-wit oordeel dat geen recht doet aan de Schrift of aan hun situatie.

Het was niet de bedoeling om op dit moment een serie te maken over echtscheiding en hertrouwen. Anderen hebben dat ook al gedaan. Een eerdere predikant bracht een reeks onder de simpele titel Echtscheiding en Hertrouwen. Een ander schreef een boekje met de titel: De Bijbel zegt dat echtscheiding en hertrouwen geen overspel is. Beide zijn waardevolle bijdragen.

Maar de spreker werd gevraagd om een aantal artikelen te schrijven over dit onderwerp. En omdat de schade van verkeerde leer over echtscheiding zo groot is — én omdat de Bijbel op dit punt veel helderder is dan vaak gepretendeerd wordt — besloot hij om de serie ook op te nemen.

De eerste boodschap in deze reeks is niet bedoeld als theologische uiteenzetting, maar als een bevestiging van een simpele waarheid: echtscheiding is niet Gods plan. Dat is de kern. Dat moet duidelijk zijn.

Maar nu komt de moeilijke vraag. De vraag waar het uiteindelijk allemaal om draait.

Maakt God ruimte voor echtscheiding in Zijn wet?

Het antwoord daarop is: ja, dat doet Hij. Ondanks wat veel predikers en leraren vandaag beweren. God heeft in zijn wet een voorziening gemaakt voor echtscheiding. Niet als ideaal, maar als realiteit. Niet als standaard, maar als mogelijkheid.

Deuteronomium 24:1 “Wanneer iemand een vrouw tot vrouw genomen en haar getrouwd heeft, en het gebeurt dat zij geen genade vindt in zijn ogen, omdat hij iets onbehoorlijks aan haar ontdekt heeft, dan moet hij haar een scheidbrief schrijven, haar die in de hand geven en haar uit zijn huis wegzenden.”

Er staan nog verdere bepalingen in die passage, maar deze eerste regel is cruciaal.

Gods wet maakte ruimte voor echtscheiding. En kijk goed naar de reden die genoemd wordt: als zij geen genade vindt in zijn ogen, omdat hij iets onbehoorlijks aan haar ontdekt heeft.

Dat klinkt breed. Algemeen. Niet beperkt tot overspel of geweld. Er wordt gesproken over “iets onbehoorlijks” — wat suggereert dat er meerdere redenen konden zijn waarom een huwelijk beëindigd mocht worden.

Dat is geen uitnodiging tot lichtvaardigheid. Maar het onderstreept wel: de Bijbel sluit echtscheiding niet categorisch uit. Onder de wet van Mozes bestond er ruimte voor het schrijven van een scheidbrief — een formele beëindiging van het huwelijk, met juridische en maatschappelijke gevolgen.

Hier komen veel mensen in de knoop. Want als je gelooft dat Gods wet rechtvaardig, heilig en goed is — wat het Nieuwe Testament bevestigt — dan moet je onder ogen zien dat diezelfde wet ruimte maakt voor echtscheiding. Dat staat er. Zwart op wit. In Gods eigen woorden.

Dan volgt de tweede vraag: Heeft Jezus dit veranderd?

Veel stemmen in de kerk zeggen van wel. Zij geloven dat Jezus de oude wet heeft afgeschaft en een hogere standaard heeft ingesteld: dat echtscheiding alleen is toegestaan bij overspel, en hertrouwen daarna altijd neerkomt op overspel.

Maar wat zegt de tekst echt?

Mattheüs 19:3–6 “En er kwamen Farizeeën naar Hem toe die Hem verzoekten en zeiden tegen Hem: Is het een man toegestaan zijn vrouw te verstoten om allerlei redenen? Hij antwoordde en zei tegen hen: Hebt u niet gelezen dat Hij Die hen gemaakt heeft, hen van het begin af aan mannelijk en vrouwelijk gemaakt heeft, en gezegd heeft: Daarom zal een man zijn vader en moeder verlaten en zich aan zijn vrouw hechten, en die twee zullen tot één vlees zijn? Zodat zij niet meer twee zijn, maar één vlees. Wat God samengevoegd heeft, laat de mens dat niet scheiden.”

De Farizeeën kwamen naar Jezus toe met een doel: Hem op de proef stellen. Ze verwijzen naar Deuteronomium 24 als basis voor hun vraag. Ze vragen: is het toegestaan om om welke reden dan ook van een vrouw te scheiden?

Jezus antwoordt — niet door te discussiëren over Deuteronomium, maar door terug te grijpen naar Genesis. Hij bevestigt het oorspronkelijke ideaal: één man, één vrouw, één vlees. Dat is de bedoeling. De oorspronkelijke blauwdruk.

Maar dan stellen de Farizeeën de volgende vraag — een confrontatie die bedoeld is om Hem vast te zetten tussen twee schijnbaar tegenstrijdige waarheden.

Mattheüs 19:7–8 “Zij zeiden tegen Hem: Waarom heeft Mozes dan geboden een scheidbrief te geven en haar te verstoten? Hij zei tegen hen: Mozes heeft vanwege de hardheid van uw hart u toegestaan uw vrouwen te verstoten, maar van het begin af is het zo niet geweest.”

De Farizeeën dachten Hem vast te zetten: Mozes stond echtscheiding toe, maar U zegt dat het niet mag? Leg dat maar eens uit. Jezus antwoordt helder: Mozes stond het toe vanwege de hardheid van jullie harten. Maar dat was niet het oorspronkelijke plan.

Dat is belangrijk. Jezus zegt niet dat Mozes ongelijk had. Hij zegt ook niet dat Mozes zondigde door echtscheiding toe te staan. Hij bevestigt dat het toegestaan was, omdat mensen hard van hart waren — en dat is nog steeds zo.

Gods wet heeft altijd rekening gehouden met de realiteit van een gebroken wereld.

Geen breuk zonder wet

Wat Jezus zei in Mattheüs 19 is geen afwijzing van de wet van Mozes. Hij zegt niet: Mozes had ongelijk. Hij zegt: Mozes heeft dit toegestaan vanwege de hardheid van jullie hart.

Mattheüs 19:8 “Mozes heeft vanwege de hardheid van uw hart u toegestaan uw vrouwen te verstoten, maar van het begin af is het zo niet geweest.”

Dat betekent niet dat het fout was. Het betekent dat het nodig was. Als het hart van de mens zacht en onverdeeld was geweest — trouw, vergevingsgezind, vol liefde — dan zou echtscheiding nooit nodig zijn geweest. Maar dat is niet de wereld waarin we leven. En het was ook niet de wereld waarin Mozes leefde. En ook niet de wereld waarin Jezus leefde.

En als je even doordenkt: alle wetten zijn gegeven vanwege de hardheid van het hart. Als de mens zonder zonde was, zou er geen enkele wet nodig zijn geweest. Geen voorschriften over eigendom, geweld, overspel, bedrog of echtscheiding. Er zou geen enkele regel hoeven zijn als mensen uit zichzelf altijd het goede deden.

Galaten 5:22–23 “Maar de vrucht van de Geest is liefde, blijdschap, vrede, geduld, vriendelijkheid, goedheid, geloof, zachtmoedigheid, zelfbeheersing. Tegen zulke dingen is geen wet.”

Zulke mensen — mensen die deze vrucht dragen — hebben geen wet nodig. Maar wie leeft er zo? Wie voldoet eraan? Zeker zonder Christus is dat onmogelijk. En dus komen de wetten — niet als ideaal, maar als correctie, als rem, als bescherming. Juist omdat de mens niet is zoals hij hoort te zijn.

De wet op echtscheiding is dus geen promotie van scheiding. Het is een erkenning van realiteit. God wist dat er omstandigheden zouden zijn waarin een huwelijk zou breken. En Hij koos ervoor om ook daarin rechtvaardigheid, orde en bescherming te bieden. In plaats van chaos, onzekerheid en onderdrukking gaf Hij richtlijnen.

Mattheüs 19:9 “En Ik zeg u: Wie zijn vrouw verstoot, anders dan om hoererij, en met een andere trouwt, pleegt overspel.”

Deze uitspraak van Jezus lijkt voor veel mensen het absolute eindpunt. De enige uitzondering is overspel, zeggen ze. Alleen dan is echtscheiding toegestaan. In alle andere gevallen leidt hertrouwen tot overspel.

Maar dan ontstaat er een spanningsveld. Want in Deuteronomium 24 was er ruimte voor scheiding om meerdere redenen — iets onbehoorlijks — niet alleen overspel. En Jezus lijkt die ruimte hier drastisch in te perken.

Is dit dan echt een nieuwe wet? Heeft Jezus hier het Oude Testament herzien?

Deuteronomium 24:1 “Wanneer iemand een vrouw tot vrouw genomen en haar getrouwd heeft, en het gebeurt dat zij geen genade vindt in zijn ogen, omdat hij iets onbehoorlijks aan haar ontdekt heeft, dan moet hij haar een scheidbrief schrijven, haar die in de hand geven en haar uit zijn huis wegzenden.”

De tegenstelling lijkt groot. In Deuteronomium is de reden voor scheiding breed. In Mattheüs 19 is die reden scherp begrensd: alleen overspel. Maar het verschil is schijn. Want ook in Jezus’ tijd was er al discussie over hoe breed of hoe smal de interpretatie van iets onbehoorlijks uit Deuteronomium 24 mocht zijn.

Er waren twee belangrijke stromingen onder de Farizeeën:

De ene school, van Hillel, leerde dat een man zijn vrouw mocht verstoten om bijna elke reden — zelfs als ze het eten liet aanbranden.

De andere school, van Shammai, leerde dat alleen seksuele immoraliteit een legitieme reden was.

Als de Farizeeën Jezus in Mattheüs 19 die vraag stellen, gaat het dus niet om nieuwsgierigheid, maar om een test. Ze vragen Hem: Kiest u Hillel of Shammai?

En Jezus weigert om hun spel mee te spelen. In plaats van te kiezen tussen twee kampen, wijst Hij terug naar het begin: Wat God samengevoegd heeft, moet de mens niet scheiden. En ja, Hij voegt eraan toe dat wie scheidt zonder geldige reden — en een ander trouwt — overspel pleegt.

Maar Hij maakt daarbij geen nieuwe wet.

Hij bevestigt de intentie van de oude.

Wat vaak vergeten wordt: Jezus sprak deze woorden nog vóór Zijn dood en opstanding. Het verbond waarin Hij dit zei, was nog steeds het oude. Het kruis had nog niet plaatsgevonden. Het bloed van het nieuwe verbond was nog niet vergoten. En dus was wat Hij zei in overeenstemming met de wet van Mozes, waarin echtscheiding inderdaad was toegestaan onder bepaalde omstandigheden.

Hij verscherpt geen wet. Hij onderstreept Gods bedoeling. En Hij laat zien hoe lichtvaardig mensen omgaan met het huwelijk — alsof het een contract is dat je opzegt wanneer het je niet meer bevalt. Dat is wat Hij veroordeelt. Niet de scheiding zelf, maar de houding erachter.

Want die houding — ik kan altijd weg als het me niet meer zint — is verraad aan het verbond.

In het volgende deel wordt het nog helderder dat Jezus geen tegenstelling vormt met Mozes, maar eerder met de populaire, gemakzuchtige interpretatie van de wet. Hij bevestigt de waarde van het huwelijk, maar ook de geldigheid van de wet waarin scheiding wordt erkend. Dat is geen tegenspraak. Dat is waarheid in balans.

Tussen wet en genade

De discussie tussen Jezus en de Farizeeën in Mattheüs 19 draait niet om de legitimiteit van echtscheiding in het algemeen, maar om de reden voor echtscheiding. En nog specifieker: om het verschil tussen wat God wil en wat God toelaat in een wereld waar de zonde realiteit is geworden.

Jezus’ woorden klinken als een beperking:

Mattheüs 19:9 “En Ik zeg u: Wie zijn vrouw verstoot, anders dan om hoererij, en met een andere trouwt, pleegt overspel.”

Toch is er meer aan de hand. Want als Jezus zegt dat iemand overspel pleegt wanneer hij zich zonder geldige reden laat scheiden en hertrouwt, dan impliceert dat ook het omgekeerde: dat er situaties zijn waarin hertrouwen géén overspel is. De uitzondering bevestigt de regel. Waar geen overspel wordt gepleegd, is hertrouwen dus niet zondig.

Maar dit vers lijkt op gespannen voet te staan met Deuteronomium 24:1, waar de reden voor scheiding niet beperkt wordt tot overspel, maar breder wordt geformuleerd als iets onbehoorlijks.

Deuteronomium 24:1 “Wanneer iemand een vrouw tot vrouw genomen en haar getrouwd heeft, en het gebeurt dat zij geen genade vindt in zijn ogen, omdat hij iets onbehoorlijks aan haar ontdekt heeft, dan moet hij haar een scheidbrief schrijven, haar die in de hand geven en haar uit zijn huis wegzenden.”

Jezus sprak in een tijd waarin die passage al eeuwenlang onderwerp van debat was. Zoals eerder gezegd: de school van Hillel vond dat “iets onbehoorlijks” van alles kon betekenen, terwijl de school van Shammai het beperkte tot seksuele immoraliteit. Jezus sluit zich aan bij het striktere standpunt, niet omdat Hij een nieuwe wet wil maken, maar omdat Hij de mensen wil terugroepen naar de oorspronkelijke ernst van het huwelijk.

Dat blijkt ook uit het vervolg.

Mattheüs 19:10–11 “Zijn discipelen zeiden tegen Hem: Als de zaak van de man met zijn vrouw zo is, is het niet raadzaam te trouwen. Maar Hij zei tegen hen: Niet allen vatten dit woord, maar alleen zij aan wie het gegeven is.”

De discipelen schrikken van de implicaties van Jezus’ uitspraak. Ze zeggen: Als je niet zomaar kunt scheiden, dan kun je misschien maar beter helemaal niet trouwen. Dat is een onthullende reactie. Het laat zien hoe normaal het idee van scheiding was geworden in hun tijd. Dat zelfs de leerlingen van Jezus het radicale karakter van zijn woorden als confronterend ervaren.

Maar Jezus stelt geen algemeen verbod op het huwelijk. Hij erkent alleen dat niet iedereen het aankan om te leven volgens het principe van levenslange trouw. En dat er situaties zijn waarin mensen ongehuwd blijven — vrijwillig of uit noodzaak.

Dan volgt het opmerkelijke slot van dit gedeelte:

Mattheüs 19:12 “Want er zijn gesnedenen die zo uit de moederschoot geboren zijn, en er zijn gesnedenen die door mensen gesneden zijn, en er zijn gesnedenen die zichzelf gesneden hebben omwille van het Koninkrijk der hemelen. Wie het vatten kan, laat die het vatten.”

Dit is geen gebod. Het is een constatering. Niet iedereen is geroepen tot het huwelijk. Niet iedereen kan het dragen. En zelfs in het geval van een echtscheiding en het daaropvolgende besluit om niet opnieuw te trouwen, ligt daar geen universele regel in besloten — maar een persoonlijke keuze, gedragen door overtuiging en situatie.

Het is essentieel om dit onderscheid helder te houden: wat God verlangt, wat God toelaat, en wat de mens aankan zijn niet altijd gelijk aan elkaar. Dat is geen relativisme, dat is erkenning van de gebroken wereld waarin we leven — en waarin zelfs in het verbond van het huwelijk soms dingen kapot gaan.

In het boek Galaten maakt Paulus duidelijk dat de wet gegeven is vanwege de overtredingen — niet als ideaal, maar als bescherming.

Galaten 3:19 “Waartoe dient dan de wet? Omwille van de overtredingen is zij toegevoegd, totdat het Zaad zou komen aan Wie het beloofd was.”

Dezelfde gedachte geldt voor de scheidbrief in Deuteronomium 24. De wet over echtscheiding werd niet gegeven omdat God graag huwelijken ziet stranden, maar om de schade te beperken. In plaats van dat vrouwen willekeurig werden weggestuurd zonder enig bewijs, zonder rechten, zonder bescherming, verplichtte de wet tot een formeel proces. Een scheidbrief, als bewijs dat de verbintenis beëindigd was, zodat de vrouw niet als overspelige beschouwd zou worden als ze hertrouwde.

De scheidbrief was bescherming tegen willekeur. Tegen wraak. Tegen publieke schande. En tegen religieuze veroordeling. Het was genade — binnen de grenzen van een gevallen wereld.

Jezus spreekt niet tegen deze genade in. Hij bevestigt dat het nooit Gods bedoeling was dat mensen zouden scheiden, maar Hij zegt niet dat God geen rekening houdt met de werkelijkheid. Wat Hij wel veroordeelt, is de lichtzinnige houding die van het huwelijk een wegwerpproduct maakt. Wat Hij afwijst, is het misbruik van de wet om persoonlijke lust of gemak te legitimeren.

Het verschil is allesbepalend.

In het slot van deze eerste boodschap wordt duidelijk gemaakt dat deze hele serie niet bedoeld is om echtscheiding te normaliseren. Integendeel. De hele toon is gericht op het herwaarderen van het huwelijk, het aanmoedigen van trouw, en het onderkennen van de gevolgen die scheiding heeft — niet alleen voor het echtpaar zelf, maar voor kinderen, grootouders, families, kerken en samenlevingen.

Toch moet die waardering van het huwelijk niet ten koste gaan van waarheid. Er is veel schade aangericht door kerkleiders die harde dogma’s prediken over huwelijk en echtscheiding, zonder oog te hebben voor de nuances die de Schrift zelf aanbrengt. Ze voegen lasten toe waar God ze niet oplegt. Ze verkondigen regels waar de Bijbel ruimte laat.

Deze boodschap — en de hele serie waarin ze staat — is geschreven om die ruimte terug te brengen. Niet om de normen te verlagen, maar om recht te doen aan het Woord zoals het werkelijk is. In zijn diepte, zijn ernst, zijn genade en zijn waarheid.

Johannes 1:17 “Want de wet is door Mozes gegeven, de genade en de waarheid zijn er door Jezus Christus gekomen.”

De boodschap eindigt zoals hij begon: met gebed. Niet als vorm, maar als hartenkreet. Een roep tot God om herstel, om leiding, en om waarheid voor hen die leven met de littekens van scheiding. Voor ouders, voor kinderen, voor grootouders. En voor allen die worstelen met wat de Bijbel werkelijk zegt over dit beladen onderwerp.

In de geest van de wet

Het probleem waar Jezus op wijst in Mattheüs 19 is niet nieuw. Het is eeuwenoud. Mensen gebruiken wetsteksten om hun geweten te sussen. Ze zoeken grenzen, uitzonderingen, uitwegen — niet om God te eren, maar om zichzelf te rechtvaardigen. En dat is precies wat de Farizeeën ook deden.

Ze vroegen Hem: Is het toegestaan een vrouw te verstoten om elke reden? Ze wisten het antwoord al uit Deuteronomium. Het stond er. Maar dat was niet wat ze zochten. Ze wilden een antwoord van Jezus dat hen zou verraden aan de ene of de andere kant van het debat. Zodat ze Hem konden beschuldigen van ketterij of ongehoorzaamheid aan de wet. Het was een val.

Jezus trapte daar niet in. Hij antwoordde met de bedoeling van de wet, niet met de interpretaties ervan. Hij sprak over het hart van het huwelijk — over eenheid, over trouw, over het werk van God zelf dat door mensenhanden niet ongedaan gemaakt mag worden.

Maar Hij wees de wet van Mozes niet af. Integendeel. Hij bevestigde dat die wet een concessie was — niet aan de zonde, maar aan de realiteit van zondige mensen. Het was een bescherming tegen nog grotere onrechtvaardigheid.

Mattheüs 19:8 “Mozes heeft vanwege de hardheid van uw hart u toegestaan uw vrouwen te verstoten, maar van het begin af is het zo niet geweest.”

Als de scheidbrief bedoeld was als bescherming, dan is het misbruik ervan dubbel pijnlijk. In Jezus’ tijd was het namelijk gebruikelijk geworden om de scheidbrief te misbruiken als een snelle uitweg. In plaats van het huwelijk serieus te nemen, lieten mannen zich makkelijk scheiden om redenen die niets met iets onbehoorlijks te maken hadden. En ze gebruikten de wet om zich daarbij gerechtvaardigd te voelen.

Daarom zegt Jezus: Dat is niet hoe het was bedoeld.

En dan zegt Hij iets wat op het eerste gezicht een tegenstrijdigheid lijkt:

Mattheüs 19:9 “En Ik zeg u: Wie zijn vrouw verstoot, anders dan om hoererij, en met een andere trouwt, pleegt overspel.”

Voor veel mensen lijkt dit een nieuw gebod. Een scherpere norm dan wat Mozes gaf. Maar in werkelijkheid is dit geen nieuwe wet — het is een herbevestiging van de oorspronkelijke ernst van het huwelijk. Het gaat hier om de bedoeling van God, niet om het schrappen van de voorziening die Hij gaf in de wet.

Dat blijkt ook als we kijken naar het parallelvers in Marcus 10. Daar wordt het korter weergegeven, zonder uitzondering:

Marcus 10:11–12 “En Hij zei tegen hen: Wie zijn vrouw verstoot en met een andere trouwt, pleegt overspel tegen haar. En als een vrouw haar man verstoot en met een andere trouwt, pleegt zij overspel.”

Geen uitzondering. Geen ruimte. Zo lijkt het. Maar dit is precies de reden waarom het belangrijk is om teksten niet los te lezen van elkaar. Mattheüs 19 geeft de uitzondering wél. Marcus 10 niet. Dat betekent niet dat Marcus een andere leer geeft, maar dat hij een andere focus heeft. Samenvattingen zijn nooit compleet. Alleen wanneer we de evangeliën naast elkaar leggen, krijgen we het volledige beeld.

Dit principe geldt in heel de Schrift: afzonderlijke teksten vormen geen zelfstandig leergezag los van hun context. Geen enkel vers mag gebruikt worden om een theologie op te bouwen die in tegenspraak is met andere gedeelten van Gods Woord.

Toch is dat precies wat er is gebeurd met de leer over echtscheiding en hertrouwen. Er zijn kerken, denominaties, bewegingen en zelfs hele systemen opgebouwd op basis van één vers — meestal Mattheüs 19:9 — zonder rekening te houden met Deuteronomium 24, met Marcus 10, met Romeinen 7, of met de context waarin Jezus spreekt.

Dat is niet alleen theologisch onjuist — het is geestelijk schadelijk. Want het resulteert in zware oordelen over mensen die al gebroken zijn. In onbarmhartigheid vermomd als trouw aan de Schrift. En in het veroordelen van hertrouwde mensen als overspelers, zelfs als hun scheiding rechtmatig was.

En dat terwijl Jezus — en Mozes — beide erkenden dat het huwelijk soms kapotgaat. Niet omdat het zo hoort, maar omdat het zo is. En dat God in Zijn genade wetten heeft gegeven die in zo’n gevallen orde en bescherming bieden.

Wie Jezus’ woorden goed leest, ziet dat Hij precies dát doet: Hij erkent de voorziening van de wet, maar legt tegelijk de vinger op de zonde van de harten die die wet misbruiken.

Zoals altijd bij Jezus: de zonde wordt niet ontkend. Ze wordt benoemd. En tegelijk wordt de deur naar genade niet gesloten. Want Hij kwam niet om te veroordelen, maar om te redden. En dat geldt óók voor hen die worstelen met een gebroken huwelijk, een pijnlijke scheiding of een ingewikkeld hertrouwen.

Johannes 3:17 “Want God heeft zijn Zoon niet in de wereld gezonden opdat Hij de wereld veroordelen zou, maar opdat de wereld door Hem behouden zou worden.”

De serie waarin deze boodschap de aftrap vormt, is niet gericht op het verdedigen van hertrouwen, maar op het herstellen van begrip. Op het terughalen van de context, de nuance, de balans. Niet alles is zwart of wit. Niet alles is eenvoudig.

Er zijn gevallen waarin hertrouwen inderdaad overspel is. Maar er zijn ook gevallen waarin hertrouwen juist recht doet aan de situatie. En wie de Schrift serieus neemt, moet beide kunnen zien — zonder op voorhand met het oordeel klaar te staan.

Deze eerste boodschap eindigt met een gebed. Niet als ritueel, maar als uitnodiging tot herstel. Tot wijsheid. Tot het zoeken van Gods waarheid — niet die van traditie, theologie of groepsdruk, maar die van de Schrift zelf.

Jakobus 1:5 “En als iemand van u in wijsheid tekortschiet, laat hij die dan vragen aan God, Die aan allen overvloedig geeft en geen verwijten maakt, en ze zal hem gegeven worden.”

De gebrokenheid van onze tijd vraagt om die wijsheid. En om genade. Maar vooral vraagt het om mensen die het aandurven om eerlijk te kijken naar wat God werkelijk zegt. Ook als dat betekent dat we onze meningen, leerstellingen en tradities moeten herzien.

Want waarheid — echte, Bijbelse waarheid — is nooit bang voor vragen. Ze zoekt het licht. Ze weerstaat de toets. En uiteindelijk bevrijdt ze.

Johannes 8:32 “En u zult de waarheid kennen, en de waarheid zal u vrijmaken.”

De fundering onder herstel

Deze boodschap, die de eerste is in een reeks over echtscheiding en hertrouwen, sluit af waar het begon: bij het hart van God voor huwelijk, gezin en gemeenschap. Niet met een nieuw verbod, geen aanklacht tegen wie gescheiden is, geen harde stelling over wie schuldig is en wie vrijuit gaat — maar met een oproep tot herstel. En tot waarheid.

Het was nooit Gods bedoeling dat mensen zouden scheiden. Maar het was ook nooit Zijn bedoeling dat mensen zouden zondigen, liegen, bedriegen, vluchten of elkaar zouden verlaten. De wet is niet ontstaan uit het ideaal, maar uit de afwijking van het ideaal. Daarom voorzag God — niet in een losse regel — maar in een rechtvaardig kader dat zelfs binnen gebroken situaties nog orde en bescherming kon bieden.

Deze boodschap is uitgesproken met dat doel: om de verwarring rond echtscheiding en hertrouwen te doorbreken. Niet om het gemakkelijker te maken, maar om het eerlijker te maken. Om het gewicht van menselijke traditie te onderscheiden van het gewicht van Gods Woord.

De spreker verwijst naar eerdere studies van andere predikanten en leraren. Sommigen hebben al uitstekende werk gedaan op dit gebied. Maar dat neemt niet weg dat er nog steeds verkeerde opvattingen bestaan. Opvattingen die mensen binden, in plaats van bevrijden. Opvattingen die niet gebaseerd zijn op wat er werkelijk staat, maar op wat men denkt dat er zou moeten staan.

Daarom is deze reeks nodig. En daarom is deze eerste boodschap gewijd aan het neerleggen van de fundering: dat God het huwelijk liefheeft, maar dat Hij ook echtscheiding erkent als realiteit in een gevallen wereld. En dat het daarom noodzakelijk is om het onderwerp niet te behandelen met dogma’s, maar met Schrift.

Johannes 17:17 “Heilig hen door Uw waarheid; Uw woord is de waarheid.”

De boodschap eindigt met gebed. Niet als formeel slotgebed, maar als een uitdrukking van het verlangen dat God de chaos van gebroken relaties weer tot orde brengt. Dat Hij herstel brengt waar schade is gedaan. Dat Hij kinderen beschermt, ouders wijsheid geeft, grootouders troost en gezinnen een nieuwe weg wijst — niet gebaseerd op schuld of schaamte, maar op waarheid en genade.

Er wordt gebeden voor wie gewond zijn door scheiding. Voor wie afgewezen zijn. Voor wie worstelen met schuld, met spijt, met de vraag of ze ooit opnieuw mogen beginnen. Er wordt gebeden voor kinderen die verscheurd worden tussen ouders. Voor grootouders die buitengesloten worden. Voor vaders die alleen achterblijven. Voor moeders die onrecht ervaren. Voor iedereen die vastzit in een web van religieuze regels die geen recht doen aan hun werkelijkheid.

En er wordt gebeden dat de Heilige Geest — niet de traditie, niet de dominee, niet het oordeel van de massa — maar de Geest van God zelf, mensen zal leiden naar de waarheid.

Romeinen 8:14 “Immers, zovelen als er door de Geest van God geleid worden, die zijn kinderen van God.”

De eerste boodschap eindigt niet met een conclusie, maar met een begin. De boodschap legt het fundament. De rest van de serie zal verder ingaan op de Schriftplaatsen, de nuances, de tegenwerpingen, de praktijk. Maar deze aftrap is bedoeld om de toon te zetten: niet van wetticisme, maar van trouw aan de Schrift. Niet van oppervlakkige oplossingen, maar van diepgang. En niet van veroordeling, maar van waarheid die werkelijk vrijmaakt.

Johannes 8:32 “En u zult de waarheid kennen, en de waarheid zal u vrijmaken.”