Wanneer we denken aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, wijzen de meesten op het uitbreken van de vijandelijkheden tussen Duitsland en Polen in september 1939, en dat is terecht. Maar wanneer wordt een wereldoorlog werkelijk een wereldoorlog? De situatie na de val van Polen leek meer op een traditioneel conflict — Groot-Brittannië en Frankrijk tegen Duitsland. Voor mij was er echter één moment waarop het conflict echt overging van een gewone oorlog naar een wereldoorlog.
Dat moment was april 1940: de invasie van Noorwegen. Tussen het uitbreken van de oorlog op 1 september 1939 en de invasie van Noorwegen in de eerste weken van april het volgende jaar, deden beide partijen, begrijpelijk genoeg, niet veel. De verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog zaten nog vers in het geheugen, en velen zagen geen reden om opnieuw miljoenen Europeanen te doden voor weinig of geen winst.
Polen, de aanleiding van de oorlog, was al gevallen, en Chamberlain dacht er terecht over om een vorm van vrede met Duitsland te zoeken. Hitler dacht precies hetzelfde, en vele vredesaanbiedingen werden naar Groot-Brittannië gestuurd. Als men die had aanvaard, had de geschiedenis er misschien heel anders uitgezien.
Maar één man had andere plannen: de Eerste Lord van de Admiraliteit, Winston Churchill. Door zowel het parlement als de koning beschouwd als een onstabiele oorlogsstoker, deed hij zijn uiterste best om die reputatie waar te maken. Duitsland was zwaar afhankelijk van ijzererts uit Zweden en Noorwegen voor zijn oorlogsindustrie, en binnen drie weken na het uitbreken van de vijandelijkheden stelde Winston al voor dat Groot-Brittannië de Noorse neutraliteit zou schenden.
Voor de kust van Noorwegen ligt een zeestraat tussen de eilanden vlak bij de kust, genaamd de Leads, die verhinderde dat de Britten een totale maritieme blokkade konden uitvoeren. In de Eerste Wereldoorlog duurde het tot september 1918 voordat de Noren toestonden dat de Britten daar mijnen legden — toen Duitsland al zo goed als verslagen was. Nu wilde Churchill de neutraliteit meteen doorbreken, of ze dat nu wilden of niet. “Ik heb de aandacht van het kabinet gevestigd op het belang van het stoppen van het Noorse transport van Zweeds erts vanuit Narvik,” zei hij.
“Ik stelde voor dat we een mijnenveld zouden leggen over de grens van drie mijl.” In de weken daarna bleef hij aandringen, niet alleen op het leggen van mijnen, maar zelfs op een volledige bezetting van het noorden van Noorwegen en zelfs van Noord-Zweden. In december wuifde hij kritiek weg met de opmerking: “Kleine naties mogen onze handen niet binden wanneer wij vechten voor hun rechten en vrijheid.”
Toen de Winteroorlog uitbrak, kreeg Churchill zijn kans, en hij wist velen voor zijn plan te winnen om in Scandinavië in te grijpen — nu ze daar een voorwendsel voor hadden. Officieel zouden ze niet binnenvallen om het ijzererts veilig te stellen, maar om, als de “goede jongens”, het communisme tegen te houden. Admiraal Orphan, een Fransman die bij de planning betrokken was, gaf eerlijk toe: “Niemand hoopte werkelijk het Sovjetleger te stoppen en Finland te redden.”
Het idee was om het voorwendsel van zo’n operatie te gebruiken om de hand te leggen op het Zweedse ijzererts en het de Duitsers te ontzeggen. De angst voor het communisme was groot, vooral in Zweden, en velen dachten dat, zodra Stalin onvermijdelijk Finland had veroverd, hij gewoon de Zweedse grens zou oversteken op zoek naar ijsvrije havens — iets wat de Sovjets wanhopig nodig hadden. Hoe dwaas Churchills voorwendsel ook klonk, het had in die tijd misschien wel gewerkt.
De geallieerden probeerden het dan ook. Chamberlain kon de druk van degenen die Churchills ideeën begonnen te steunen niet langer aan, en op 22 december stuurde het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken een mededeling naar de Scandinavische regeringen dat de geallieerden van plan waren de levering van ijzererts te stoppen. Stockholm was op dat moment het spionagecentrum van Europa, en het bericht belandde vrijwel onmiddellijk in Duitse handen.
Men had Hitler net zo goed zelf kunnen bellen om hem de plannen te vertellen. De chef van de generale staf, Edmund Ironside, schreef op 2 januari in zijn dagboek: “Een lange dag — eigenlijk acht en een half uur aan vergaderingen. Zo kun je geen oorlog voeren.” Het kabinetsberaad over de Scandinavische onderneming werd een ochtendlange discussie. Winston wilde onmiddellijk beginnen, zonder veel na te denken over de gevolgen. “Ik denk dat het belangrijkste argument tegen dit plan van Churchill is dat het waarschijnlijk het Duitse optreden in Scandinavië zal versnellen,” noteerde Ironside. “We zijn hier pas klaar voor tegen half maart.”
De man die de Britten in de Eerste Wereldoorlog in de ramp van Gallipoli had gestort, was duidelijk weer bezig. In deze fase van de oorlog kreeg hij niet meteen zijn zin, omdat iedereen hem doorhad. Men hield hem aan boord omdat hij altijd enthousiast was en bereid om in te grijpen. Niemand betwijfelde zijn inzet of werkethiek, maar hij deed zijn bijnaam als buldog eer aan — een ongeleid projectiel. Toch werd het duidelijk dat Churchill uiteindelijk zijn zin zou krijgen.
De Noorse koning Haakon smeekte zijn neef George VI van Engeland om zijn invloed te gebruiken om het plan te stoppen. Noorwegen stond historisch gezien gunstig tegenover Groot-Brittannië, als een liberaal land en belangrijke handelspartner. Hij kon eenvoudigweg niet begrijpen waarom de Britten zo vijandig waren tegenover zijn land, dat niets anders wilde dan buiten de oorlog blijven — net als in de Eerste Wereldoorlog.
Rond half januari drong Churchill aan op directe actie. Tegen die tijd wist de hele wereld wat de Britten van plan waren. Dit was niet Duitsland, waar één man besliste met zijn naaste adviseurs. Dit was parlementair Groot-Brittannië, en mensen praatten. Alles liep in de soep, en Hitler maakte van die openheid gebruik door zijn eigen noodplannen te maken — klaar om de Britten voor te zijn als ze hun dreigementen uitvoerden. Het was duidelijk dat Duitsland nu een tegenplan had, en Halifax stelde voor te wachten tot Duitsland eerst handelde, zodat ze, zoals hij zei, “de blaam konden ontlopen om als eersten zo’n stap te zetten.”
De spanning bleef stijgen, en op 19 februari verklaarde koning Gustaaf van Zweden publiekelijk dat zijn land neutraal zou blijven. Hij zei dat het de plicht van de natie was om buiten een oorlog tussen de grootmachten te blijven, en het was inmiddels een publiek geheim dat de Britten onderweg waren. De Zweedse pers sprak er dagelijks over. Iedereen wist wat eraan kwam — alleen niet wanneer.
Toen was plotseling de dekmantel van Groot-Brittannië verdwenen. Door toenemende internationale druk onderhandelde Stalin een redelijk vredesakkoord met Finland, en de Winteroorlog eindigde. Het voorwendsel om binnen te vallen was verdwenen, maar de plannen waren al te ver gevorderd. De troepen stonden klaar in de havens om op elk moment te vertrekken. Ook Duitsland stond paraat.
Hitler was gereed om vanuit grote havens als Kiel aan de Oostzeekust Denemarken en Noorwegen te overrompelen, veel sneller dan de Britten ooit konden hopen te doen. Chamberlain was voorstander om de hele operatie af te blazen, om Duitsland niet te provoceren, en kreeg steun van zijn vaste kring, maar — zoals altijd — werd hij tegengewerkt door Churchill. “Alles is nu in duigen gevallen,” zei Churchill. “We waren te laat door onze logge besluitvorming. Of de Duitsers zelf plannen hebben die zich tegen ons zullen keren, weet ik niet, maar het zou me verbazen als dat niet zo was.”
Tegen eind maart had Churchill zoveel opschudding veroorzaakt dat een motie van wantrouwen tegen Chamberlain ophanden was. Uiteindelijk gaf Chamberlain toe en zette het plan in werking op 5 april. Op 2 september 1939 had Hitler nog verklaard dat de Noorse neutraliteit onaantastbaar was. Maar nu waren de omstandigheden drastisch veranderd. Hij wist wat de Britten van plan waren en handelde.
De Britten begonnen mijnen te leggen in de Noorse fjorden, en de Noorse regering protesteerde hevig. Toen de koning op de ochtend van 9 april werd gewekt met het nieuws dat Noorwegen in oorlog was, vroeg hij terecht: “Met wie?” Het was inderdaad een verwarrende situatie voor het arme Noorwegen. De Britten gingen op hun eigen manier te werk — op de “Churchill-manier”.
Voor hem was dit slechts een manier om, zoals hij het noemde, “de oorlog te openen.” De Duitsers hadden echter precies de juiste hoeveelheid vliegtuigen, schepen en manschappen om het doel te bereiken, en beide partijen kwamen ongeveer tegelijk in beweging. Er kon maar één winnaar zijn. De Duitse invasievloot zette koers naar de Noorse havens.
Denemarken viel binnen enkele uren, en Noorwegen hield het slechts twee maanden vol. De strategische waarde van Scandinavië voor het ijzererts was enorm, en Hitler had een grote overwinning behaald. Maar op de lange termijn kreeg Churchill wat hij wilde: hij had de oorlog “geopend”, precies zoals hij had bedoeld, en het lot was bezegeld.
Hij had Hitler op het wereldtoneel doen lijken als een veroveraar — terwijl het zijn eigen plan was. Hij had Chamberlain voor de bus gegooid wegens het falen van een idee dat hijzelf had doorgedrukt, en als gevolg daarvan werd hij premier. Niemand anders had de wil om het commando over te nemen, en dus werd het onvermijdelijk Churchill. Groot-Brittannië was nu in handen van een krankzinnige.
Nu hoefde hij alleen nog te wachten. Hij wist heel goed dat de Amerikanen uiteindelijk in de oorlog zouden stappen, en zodra zij meededen, was het slechts een kwestie van tijd. Churchill stond op de loonlijst van schimmige groepen in de City of London om de oorlog gaande te houden, en over overgave was nooit sprake, zolang hij het moreel van het Britse volk maar hoog kon houden.
Churchills Noorse afleidingsmanoeuvre veranderde de Tweede Wereldoorlog in een echte wereldoorlog. Zijn plan om de oorlog te “openen” kostte miljoenen soldaten en onschuldige burgers het leven, in een steeds chaotischer oorlog waarin velen — vooral later de Amerikanen — niet meer wisten waarvoor ze eigenlijk vochten. Als je vindt dat zijn plan het waard was, omdat de geallieerden uiteindelijk wonnen, is dat jouw goed recht. Maar iets aan al die stapels dode burgers laat mij niet gerust.
Dank aan LobsterTU, Dalwaylololol, Sigmar, EmperorTitus, Luke David Murphy, ChechenNapsok, Anton Bergland, Levi E, Lanza, Friendly Brian, Bushack, FireflyEnterprise en Henry Unruh.
