Door Peter Whoriskey 17 maart

Tien jaar geleden was een Ierse bareigenaar land aan het vrijmaken voor een oprit toen hij bij het graven een ongewoon grote platte steen blootlegde. De steen verhulde een donkere opening eronder. Hij pakte een zaklamp om naar binnen te gluren.

“Ik schoot de zaklamp naar binnen en zag de heer, nou ja, zijn schedel en botten,” zei Bertie Currie, de bareigenaar, deze week.

De resten van drie mensen werden gevonden achter McCuaig’s Bar in county Antrim, Noord-Ierland. En hoewel de politie werd gebeld, bleek het geen plaats delict te zijn.

In plaats daarvan stuitte Currie op een oude begraafplaats die, na een recente DNA-analyse, het traditionele eeuwenoude verhaal over de Ierse oorsprong in twijfel trekt.

Al in de 16e eeuw leerden historici dat de Ieren afstammen van de Kelten, een volk uit de ijzertijd dat in het midden van Europa ontstond en ergens tussen 1000 en 500 voor Christus Ierland binnenviel.

Dat verhaal heeft talloze verwijzingen geïnspireerd die de Ieren in verband brengen met de Keltische cultuur. De Nobelprijswinnende Ierse dichter William Butler Yeats gaf een boek de titel “Celtic Twilight”. Ierse liederen worden beschouwd als “Keltische” muziek. Sommige nationalisten omarmden het Keltische onderscheid. En in Boston, waarschijnlijk de meest Ierse stad in de Verenigde Staten, kleden de eigenaars van de NBA-franchise hun spelers in het groen en noemen ze hen de Celtics.

Toch vertellen de botten die ontdekt zijn achter McCuaig’s een ander verhaal over de Ierse afkomst, en dat verhaal gaat niet over de Kelten.

“Het DNA-bewijs gebaseerd op deze botten gooit de traditionele kijk volledig overhoop,” zegt Barry Cunliffe, een emeritus professor in de archeologie in Oxford die boeken heeft geschreven over de oorsprong van het Ierse volk.

DNA-onderzoek wijst uit dat de drie skeletten die achter McCuaig’s zijn gevonden, de voorouders zijn van de moderne Ieren en dat ze 1000 jaar of meer voor de komst van de Kelten en hun vermeende komst liggen. De genetische wortels van de huidige Ieren bestonden met andere woorden al in Ierland voordat de Kelten er aankwamen.

“Het meest opvallende kenmerk” van de botten, volgens het onderzoek gepubliceerd in het tijdschrift Proceedings of the National Academy of Science, is hoeveel hun DNA lijkt op dat van hedendaagse Ieren, Welsh en Schotten. (Oudere botten die in Ierland werden gevonden leken daarentegen meer op Mediterrane mensen, niet op de moderne Ieren).

Radiokoolstofdatering toont aan dat de botten die bij McCuaig’s zijn ontdekt teruggaan tot ongeveer 2000 v. Chr. Daarmee zijn ze honderden jaren ouder dan de oudste voorwerpen die over het algemeen als Keltisch worden beschouwd – overblijfselen die zijn opgegraven in Keltische thuislanden op het Europese vasteland, met name rond Zwitserland, Oostenrijk en Duitsland.

Voor een groep geleerden die de afgelopen jaren hebben beweerd dat de Kelten, beginnend in het midden van Europa, Ierland misschien nooit hebben bereikt, biedt de komst van het DNA-bewijs de biologische zekerheid die de wetenschap soms in strafprocessen heeft gebracht.

“Met het genetische bewijs is het oude model volledig in duigen gevallen,” zegt John Koch, een taalkundige aan het Center for Advanced Welsh and Celtic Studies aan de Universiteit van Wales.

De hoofdauteur van het DNA-onderzoeksartikel, Dan Bradley van het Trinity College in Dublin, wilde zich niet uitspreken over de culturele implicaties, maar gaf wel aan dat de bevindingen populaire opvattingen over de Ierse oorsprong in twijfel trekken.

“Het genoom van de hedendaagse mensen in Ierland is ouder – veel ouder – dan we eerder dachten,” zei hij.

Waar dit precies het alomtegenwoordige idee laat dat de Ieren en andere mensen uit het gebied “Keltisch” zijn, is onduidelijk. Dat hangt af van de definitie van Keltisch.

Er zijn in wezen twee definities – en twee argumenten.

De eerste draait om taal. De Ierse taal maakt, net als het Welsh en het Schotse Gaelic, deel uit van een groep die door taalkundigen als Keltisch wordt bestempeld. De talen delen woorden en grammatica. Ze lijken te zijn ontstaan na een vergelijkbare evolutie vanuit het Indo-Europees. Ze zijn onbetwistbaar verwant en onbetwistbaar een goed gedefinieerde categorie.

Wat onduidelijk is, is of de term “Keltisch” een geschikte naam is voor die groep talen.

Sommigen denken dat de Keltische talen zijn ontstaan bij de Kelten op het Europese vasteland en zich vervolgens verspreidden naar Ierland, Wales en Schotland. Dit is de traditionele opvatting, die aansluit bij het idee dat de Kelten in de IJzertijd naar Ierland trokken.

Maar in de afgelopen tien jaar heeft een groeiend aantal geleerden betoogd dat de eerste Keltische talen niet door de Kelten in het midden van Europa werden gesproken, maar door mensen uit de oudheid aan de meest westelijke uiteinden van Europa, mogelijk in Portugal, Spanje, Ierland of andere plaatsen aan de westelijke randen van de Britse eilanden.

Koch, de taalkundige aan de Universiteit van Wales, stelde bijvoorbeeld in 2008 voor dat “Keltische” talen niet in de regio werden geïmporteerd, maar ergens op de Britse eilanden of het Iberisch schiereiland werden ontwikkeld – en zich vervolgens oostwaarts verspreidden naar het vasteland van Europa.

Zijn twijfels over de traditionele opvatting ontstonden toen hij inscripties op artefacten uit Zuid-Portugal bestudeerde. De inscripties op die artefacten leken sterk op de talen die bekend staan als Keltisch, maar toch dateerden ze niet verder terug dan 700 v. Chr. Dit plaatste Keltische talen ver van de Keltische thuislanden in het midden van Europa op een zeer, zeer vroege datum.

“Wat het laat zien is dat de taal die het Iers werd daar al was – voor 700 voor Christus en voor de IJzertijd,” zei Koch. “Het klopt gewoon niet met de traditionele theorie dat het Keltisch zich westwaarts verspreidde naar Groot-Brittannië en Iberië.”

De tweede argumentatie komt voort uit de archeologie en verwante bronnen.

Talloze opgravingen, vooral in Oostenrijk en Zwitserland, hebben de contouren van de Kelten getraceerd. De artefacten leveren bewijs dat teruggaat tot ongeveer 800 v. Chr. De oude Grieken en Romeinen lieten ook schriftelijke verslagen achter over de Kelten en kenden hen waarschijnlijk goed – de Kelten plunderden Rome rond 390 v. Chr. en vielen Delphi in Griekenland aan in 279 v. Chr.

Het leek aannemelijk dat deze groep die Rome was binnengevallen ook Ierland was binnengevallen, en volgens de standaardopvatting was het dit volk dat uiteindelijk Ierland bereikte.

Decennialang hebben archeologen en andere geleerden echter opgemerkt hoe broos het bewijs is voor die standaardopvatting en hoe breed de toepassing van het woord desondanks is.

Bovendien hebben sommige archeologen de afgelopen jaren voorgesteld dat het traditionele verhaal over de invasie van de Kelten in zekere zin precies verkeerd was – de cultuur werd niet geïmporteerd maar geëxporteerd – en ontstond veel eerder dan eerder gedacht aan de westelijke rand van Europa en verspreidde zich over het continent.

In een boek uit 2001 betoogde Cunliffe, de wetenschapper uit Oxford, op basis van archeologisch bewijs dat de Keltische cultuur tegengesteld was aan de traditionele visie – ze stroomde van de westelijke rand van Europa, wat hij “de Atlantische zone” noemt, naar de rest van het continent. Op veel plaatsen in de Atlantische zone, merkt hij op, werden mensen begraven in gangen die in lijn lagen met de zonnewendes, een teken dat ze een verenigd geloofssysteem deelden.

“Vanaf ongeveer 5000 v. Chr. werden ingewikkelde ideeën over status, kunst en kosmologie verspreid langs de Atlantische zeewegen,” aldus Cunliffe, en die cultuur verspreidde zich vervolgens oostwaarts.

“Als we gelijk hebben, gaan de wortels van wat bekend staat als de ‘Keltische’ cultuur ver terug in de tijd,” zei Cunliffe. “En het genetische bewijs zal een absolute spelbreker zijn.”
Als de nieuwe studie juist blijkt te zijn, zal het waarschijnlijk een twistpunt zijn wat we precies met het woord Keltisch moeten doen: Moet het worden toegepast op talen of culturen die, hoe duidelijk ook gedefinieerd, grotendeels niet beïnvloed zijn door de historische Kelten van het Europese vasteland?

Elk antwoord wordt bemoeilijkt door oude etnische tegenstellingen: De oude noties van een duidelijk “Keltisch ras” of “Iers ras” zijn niet alleen gebruikt voor poëtische huldeblijken, maar ook voor minachting.

De nieuwe genetische bewijzen ondermijnen echter de noties van een apart Iers ras en beschrijven hen in plaats daarvan als een splinter van het Europese spectrum.

Volgens het genetisch onderzoek bevinden de Ieren zich aan het uiteinde van een genetische golf die over Europa spoelde, een golf van migranten die rond 2.500 v. Chr. van boven de Zwarte Zee westwaarts door Europa trok.

Die migratiegolf was al gedocumenteerd in eerder onderzoek onder leiding van David Reich aan Harvard University, maar het was onduidelijk of hij helemaal tot in Ierland was doorgetrokken. Het Y-chromosoom en andere aspecten van het DNA in de botten die achter die van McCuaig werden gevonden, leggen echter een verband tussen de Ieren en die bevolkingsgolf.