Geestesziek of bezeten?
Waanzin en bijgeloof is waarschijnlijk zo oud als het menselijk ras [sic]. Bij de Grieken werd je verteld dat je uit de buurt van gekke mensen moest blijven voor het geval de demonen uit hen zouden springen en jou ook zouden pakken. Men dacht dat krankzinnigheid het werk was van de duivel die de slachtoffers bezat en hen op hol liet slaan, onzin liet uitkramen, godslasterde en liet vloeken. Geesteszieken hadden geen psychiatrische ziekenhuizen en werden verschoppelingen die alleen onderdak konden vinden op plaatsen waar de meeste mensen niet kwamen, zoals begraafplaatsen en kerkhoven. 2000 jaar later herkennen we dezelfde soort wanorde onder de groeiende groep daklozen en hongerigen.
De mogelijke verklaringen voor elk detail in dit verhaal zijn talrijk, maar gebaseerd op de vooronderstelling dat dit verhaal niet is wat het lijkt te zijn, leg ik mijn kaarten op tafel om het op een andere manier te zien. Sommigen zullen bezwaar maken en zeggen dat de tekst volkomen duidelijk is. Daar ben ik het mee eens, als de woorden duidelijk bedoeld zijn, dan moeten de interpretatiemethoden consistent zijn. De volgende keer dat je een nieuwsbericht hoort over de president die naar Afghanistan vliegt om de troepen een hart onder de riem te steken voor hun moed, dan weet je dat hij niet met zijn armen over elkaar sloeg om daar soldaten in te enten. Als we vasthouden aan de denkwijze van een koude letterlijke lezing zonder enige achtergrondinformatie, dan beroven we onszelf misschien van een betere uitleg door middel van idiomen, metaforen, Hebreeuws en spreektaal. Het verhaal van de demonen die in de zwijnen werden gestuurd kan beter worden gezien door het juiste culturele, sociale en historische perspectief uit de periode van dat verhaal, dan door de demonologie van Scofield en zijn joodse handlangers er overheen te leggen.
Laten we onze studie beginnen in het boek Marcus, omdat hij de eerste discipel was die dit verhaal schreef en omdat de andere twee evangeliën op subtiele manieren licht van elkaar verschillen, zodat een zaak door twee of meer getuigen kan worden vastgesteld. In Marcus 5:1-20 kwam Jezus aan in het land van de Gaderen. Daar wordt hij “onmiddellijk” opgewacht door een man met een onreine geest, wat is uitgelegd als een geestesziekte, die tussen de graven woonde, d.w.z. op een kerkhof. Hij was zo woest dat mensen hadden geprobeerd hem in boeien en kettingen te binden, maar hij maakte zich altijd van de boeien en kettingen los. Op dezelfde manier was Gods volk zo vaak in boeien en ketenen gevangen genomen (II Kron. 33:11, 36:6).
We moeten ons afvragen: hoeveel gekken waren er? In Matteüs waren het er twee en in Marcus en Lucas één. Het was echter vaak een gewoonte van schrijvers in de oudheid om de omvang of het aantal in een verhaal te minimaliseren of te maximaliseren voor het effect. Het zou een kolonie geesteszieken kunnen zijn geweest, in welk geval de anderen degene die geketend was zouden bevrijden met stenen of ruwe gereedschappen, in plaats van dat de gek demonisch bezeten was met bovennatuurlijke kracht. Of het is mogelijk dat zelfs iemand met een gestoorde geest soms verbazingwekkende krachtsinspanningen levert. Het is waarschijnlijk dat Marcus de gekken zag als een collectieve groep, net zoals de daklozen vandaag de dag losjes bij elkaar zitten om samen te overleven. De uitdrukking “de mens met de onreine geest” kan een term zijn die verwijst naar een hele groep, niet anders dan de verwijzing in Ef. 2:15 waarin het lichaam van gelovigen wordt aangeduid als “één nieuwe mens”. Er is Bijbelse ondersteuning voor het idee dat “een man” kan verwijzen naar een collectieve groep die verenigd is in gedachten of actie. Hoe de gekken de kettingen verbraken is nu aannemelijker dan de noodzaak van een karatedemon.
Niemand kon de maniak temmen en hij was voortdurend in de bergen en graven, zichzelf snijdend en huilend. Ook hier hebben we een oudtestamentische parallel van Israël, “een volk… dat tussen de graven blijft — op de bergen” (Jes. 65:3-4, 7) waar ze gezondigd hebben. Mensen die lijden aan schizofrenie of bipolaire stoornissen brengen zichzelf vaak schade toe en hebben radicale stemmingswisselingen. Waarom zou een demon schade toebrengen aan de gastheer die hij bewoont? Hoe komen ze überhaupt in een persoon? De Bijbel geeft geen antwoord op wat demonbezetenheid wordt genoemd.
Hij ziet Jezus van verre en rent om Hem te aanbidden, terwijl hij luidkeels roept: “Wat heb ik met u te maken, Jezus, Zoon van de Allerhoogste God.” Dit vertelt ons dat de bekendheid van Jezus wijd en zijd was en dat er misschien een voorhoede in het gebied was om mensen te laten weten dat Jezus onderweg was. Misschien waren Jezus en Zijn gevolg wel heel anders dan de andere zogenaamde genezers die door het gebied waren gekomen, dat deze man of mannen Christus zouden aanbidden. Dit geeft geloof aan het feit dat geestelijk gestoorden soms nog in staat waren om rationele gedachten te verwerken. De maniak(en) had(den) waarschijnlijk wel enig geloof om het wonder te kunnen verrichten; terwijl Jezus op sommige plaatsen maar weinig deed vanwege hun ongeloof (Mt 13:58) en zij niet eens als geestesziek werden beschouwd!
De gekte of ziekte kan een ziekte in de hersenen zijn geweest van de trichinoparasiet (trichinose), die vaak voorkomt in de geïnfecteerde spieren van varkens. De geïnfecteerde man werd waarschijnlijk door armoede gedwongen om dit soort voedsel te eten, hoewel de Wet van God dit soort onrein vlees verbiedt. Ongetwijfeld was het in overvloed aanwezig in Gadera.
“Ik smeek u bij God, dat gij mij niet kwelt” Marcus 5:7. Mt 8:29 versterkt deze smeekbede met: “Om ons te kwellen voor de tijd.” De Scofield-perceptie hier is dat het niet de geesteszieken zijn die met Jezus praten, maar eerder de demonen. Maar de krankzinnige(n) herkenden Jezus, misschien van het contingent dat Hem volgde en de krankzinnige(n) kwamen om Hem te begroeten, wat het idee zou wegnemen dat een bezetenheid door demonen de krankzinnige(n) beheerste. Zou het niet nogal naïef zijn om te denken dat demonen de krankzinnige(n) de opdracht zouden geven om voor de voeten van de Messias te vallen? Het was gewoon een man met mentale problemen die nog steeds in staat was om uit vrije wil te handelen.
Waar we hier echt naar moeten kijken is de cultuur van die tijd waarin reizende exorcisten optraden. We kennen zo’n charlatan uit Handelingen 19:13-14. In het Oude en Nieuwe Testament geloofde men dat demonen konden worden uitgedreven door de naam van een god over een zieke persoon aan te roepen (Handelingen 19:13). De naam van de god werd verondersteld een mystieke kracht te hebben. De ware aanbidding van God hechtte ook veel waarde aan Zijn macht. Het was zowel een verklaring van Zijn karakter als een profetie van de eeuwige toekomst van Zijn volk; daarom was het een middel tot echte verlossing. Het is echter duidelijk dat God voor Israël geen systeem van aanbidding bedacht dat zo ver mogelijk afweek van het gebruik van de taal (koine grieks, van de gewone man) van het hedendaagse geloof. Hij openbaarde Zichzelf op een manier die Zijn suprematie over die overtuigingen liet zien. Door dit te begrijpen wordt de weg vrijgemaakt voor een correct begrip van de nieuwtestamentische taal over demonen en boze geesten. Christus sprak alsof heidense uitdrijvers macht hadden (Mt 12,27); het was alleen indirect dat Hij Zijn superioriteit over hen onderwees. Er wordt veel nadruk gelegd op het gebruik van de naam van Christus om demonen uit te drijven/ziekten te genezen (Mc 16,17; Hand 3,6; 4,10; 16,18; 19,13-16; Jak 5,14). Dit heeft enige gelijkenis met de manier waarop de heidenen de namen van hun goden herhaalden om wat zij geloofden dat demonen waren, uit te drijven. We kunnen daarom tot de conclusie komen dat God, als Hij laat zien dat Zijn macht groter is dan die van andere ‘goden’ en zogenaamde ‘demonen’, daar heel indirect mee omgaat, en dat doet door nauw te zinspelen op de stijl en taal die die valse systemen gebruikten. Als dit echt gewaardeerd wordt, dan zal het duidelijk zijn dat het feit dat het Nieuwe Testament soms de stijl en taal van het omringende heidendom gebruikt, nog geen bewijs is dat die heidense overtuigingen ook maar enige inhoud hebben.
De conclusie is dat de Bijbel soms taal gebruikt die doorspekt is met toespelingen op omringende heidense geloven, om de suprematie van het aanbidden van de Almachtige God aan te tonen. God was niet zomaar een god die zijn plaats innam tussen het pantheon van godheden waarin het Kanaänitische volk geloofde. De God van Israël was de enige ware God. Daarom stond Hij actief tegenover de aanspraken van de andere goden; vandaar dat God voortdurend op hen zinspeelt in Zijn zelfopenbaring door Zijn woord. Maar Zijn stijl is duidelijk niet om die goden met zoveel woorden of retoriek vitriool te behandelen, te hekelen of te belasteren met scheldwoorden. Dat zou al te menselijk zijn voor de Maker van hemel en aarde.
We moeten ook letten op de context van Handelingen 19, waar Paulus zich richt tegen joodse charlatans en de verspreiding van joodse fabels, zoals boze geesten van het spook- en kabouterras die door de joodse exorcisten met hun toverstokjes en talismannen (dingen die door de handen van handwerkslieden zijn gemaakt, zie Handelingen 19:24-26) zouden worden verjaagd. Maar Paulus bereikte de mensen met zo’n sterke openbaring van de waarheid, dat de bekeerden al hun occulte boeken en leerstellingen over demonologie ter waarde van 50.000 zilverstukken meebrachten EN VERBRANDDEN (Handelingen 19:18-19). “Zo groeide het Woord van God machtig en zegevierde.”
